Όπως γράφει η επιζώσα ακαδημαϊκός Νταϊάνα Ρόουζ: «Αυτός ο ακτιβισμός ίσα που είναι κοινωνικά ορατός διότι “η οργάνωση των τρελών” είναι οξύμωρο και υπάρχουν υλικές συνθήκες που δεν είναι συνεχώς φανερός. Είναι κρυμμένος, είναι ύποπτος, είναι θυμωμένος αλλά μ' έναν δικαιολογημένο θυμό».

Στην πρώτη συνέλευση του Παρατηρητηρίου που έδωσα παρών το 2011, συμμετείχα τότε εκπροσωπώντας την Ελληνική Εταιρεία Διαταραχών Διάθεσης ή αλλιώς “ΜΑΖΙ” ως ιδρυτικό μέλος και σ' όλα αυτά που θα σας μεταφέρω σήμερα έλεγα ναι μεν, αλλά... Μου ακούγονταν ξένη γλώσσα. Αν σας ακούγονται κι εσάς, ελπίζω να τους δώσετε μια ευκαιρία πιο γρήγορα απ' ότι τους έδωσα εγώ. Πριν 15 χρόνια συντόνιζα τις πρώτες αυτοσυντονιζόμενες ομάδες αυτοβοήθειας στη χώρα, κατανάλωνα καθημερινά ψυχοφάρμακα με εβδομαδιαία ψυχιατρική παρακολούθηση, είχα κατοχυρώσει μη αναστρέψιμη ψυχική αναπηρία όπως είχε γνωματεύσει η αρμόδια επιτροπή στα 20 μου και, κατά το κοινώς λεγόμενο, πήγαινα απ' το κακό στο χειρότερο. Αυτό το χειρότερο κατάλαβα στην πορεία ότι δεν οφείλεται στον ελαττωματικό μου εγκέφαλο ή στο ότι η υποστήριξη ομοτίμων εγγενώς δεν δουλεύει όπως μου έλεγαν οι ψυχίατροι, αλλά έχει να κάνει με τις κακομεταχειρίσεις που δέχτηκα τα 11 χρόνια που υπήρξα ψυχιατρικά φροντιζόμενος.

Αυτοεκπροσώπηση λοιπόν. Σε τι μας χρειάζεται άραγε; Aπό την ηθική θεραπεία του Πινέλ ώς την απασχολησιοθεραπεία και τη θεσμική ψυχοθεραπεία, απ' τις αλυσίδες έως τις λοβοτομές και τα ηλεκτροσόκ, συναντάμε κατά κανόνα στον δυτικό κόσμο μια ετεροβοήθεια, έναν ετεροπροσδιορισμό όσον αφορά την ψυχική οδύνη. Το χρέος του λογικού ανθρώπου ενάντια στην τρέλα. Ακόμα και ο νόμος για την ακούσια, περιλαμβάνει τον όρο ο ασθενής να μην είναι ικανός να κρίνει για το συμφέρον της υγείας του, να έχει δηλαδή ανοσογνωσία. Δυσνόητες λέξεις. Η ψυχιατρική μυθοπλασία τις συνηθίζει. Νορμοθυμία στην περίπτωση της υποτιθέμενης διπολικής διαταραχής μου, νερούλιασμα του εγκεφάλου αν δεν παίρνεις τα φάρμακά σου σε άλλη περίπτωση κοκ. Εξού και άνθρωποι που ζουν τις ζωές τους αποκτούν τη δικαιοδοσία να μας υπαγορεύουν πώς να ζούμε, μεταπλάθοντας τις ευάλωτες στιγμές μας σε υποτιθέμενα ισόβια ευαλωτότητα. Ασκούν την ψυχοεκπαιδευτική κηδημονία μας για το καλό μας φυσικά. “Το να είσαι καλός ασθενής βοηθά στο να βγεις απ' το νοσοκομείο, αλλά το να είσαι κακός ασθενής βοηθά στο να επιστρέψεις στην πραγματική ζωή” λέει η επιζώσα ακτιβίστρια Τζούντι Τσάμπερλιν.

Αυτές τις μέρες επισκέπτεται τη χώρα μας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (CPT) για να διερευνήσει μεταξύ άλλων την προσαρμογή των συνθηκών και των διαδικασιών ψυχιατρικής νοσηλείας στις παρατηρήσεις της όπως αυτές διατυπώθηκαν το 2019. Λέτε να βρει τίποτα βασανιστικό, απάνθρωπο ή ταπεινωτικό στις καθιερωμένες ψυχιατρικές πρακτικές μας; Αποκλείεται! Μη σας ξεγελά η εικόνα. Είναι από την Κίνα...

Σύμφωνα με τον ιστορικό της ψυχιατρικής Νόρμαν Ντέιν: “οι πιο επίμονοι κριτικοί της ψυχιατρικής υπήρξαν πάντοτε οι πρώην ψυχιατρικοί ασθενείς, αλλά μέχρι τώρα ελάχιστοι είχαν το κουράγιο να πουν την ιστορία τους δημόσια ή ν' αντιμετωπίσουν ανοιχτά το ψυχιατρικό κατεστημένο, κι όσοι το έκαναν ήταν συνήθως τόσο υπερβολικοί στις κατηγορίες τους, που σπάνια αποκτούσαν αξιοπιστία”. Ως πρώτη οργανωμένη κίνηση αυτο(συνηγορίας), ας μνημονεύσουμε τη Φιλική Εταιρεία των Φερόμενων ως Παραφρόνων (Friend Society of Alleged Lunatics, FSAL). Στην Αγγλία μεταξύ 1845 και 1863, μια ομάδα πρώην ψυχιατρικών τροφίμων αξίωσε ουσιαστικά ψυχιατρική μεταρρύθμιση όταν «[τ]ο πρόβλημα παρέμενε πώς να εξασφαλιστεί ότι εγκλείονταν οι σωστοί άνθρωποι, και ότι δεν ήταν ξεκάθαρο αν το ιατρικό επάγγελμα ήταν αξιόπιστο να αποφασίζει». «Aν ένας ασθενής επιμένει για την ψυχική του υγεία [...] κρίνεται ως ένα συναισθηματικό, ενοχλητικό υποκείμενο και τιμωρείται· αν παίρνει τα πράγματα ήσυχα και κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί, όπως στην περίπτωσή μου, κρίνεται ως νοσηρά απαθής» διαμαρτυρόταν η ακτιβίστρια Λουίζα Λόου το 1876. «Τα λόγια μου δεν γίνονταν πιστευτά! Όταν παρέμενα ήρεμος και ήσυχος, με θεωρούσαν θλιμμένο, όταν ήθελα να τριγυρνώ, θεωρούμουν ταραγμένος, όταν έδινα εξηγήσεις, είχα ιδεοληψίες, όταν έγραφα γράμματα, είχα συγγραφική μανία, κι όμως, ήμουν υγιής όπως κάθε άλλο άτομο» ισχυριζόταν ο Άντολφ Γκλέκλεν στη Γερμανία το 1908. Προσωπικά, η ακτιβιστική μου ενασχόληση καταγράφονταν ως ιδέες μεγαλείου στον ψυχιατρικό μου φάκελο το 2012 κατά τον εγκλεισμό μου. Τα πράγματα λοιπόν δεν έχουν αλλάξει και τόσο πολύ όπως ευαγγελίζεται το αυγουστιάτικο ΦΕΚ της “ολοκλήρωσης της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης”. Σίγουρα, τα πράγματα δεν έχουν ολοκληρωθεί. Ποιος ξέρει όμως; Ίσως και να μην έχω εναισθησία του νοσηρού της κατάστασής μου...

Ακόμα κι αν η ιστορία έβγαλε βρώμα πως ξόφλησαν τα αντιψυχιατρικά προτάγματα, έχει κυλήσει,  πολύ νερό στ' αυλάκι από-τα-κάτω. Στην ιδρυτική συνέλευση του ευρωπαϊκού δικτύου των (πρώην) χρηστών και επιζώντων της ψυχιατρικής (ENUSP) το 1991 στην Ολλανδία υπήρξε συναίνεση ως προς (1) την απόρριψη του μονοσήμαντου ιατρικού μοντέλου (2) το δικαίωμα του αυτοκαθορισμού και την ενίσχυση της αυτοβοήθειας (3) το δικαίωμα για βοήθεια χωρίς βία και ψυχοφάρμακα (4) την άρση των διακρίσεων σε βάρος των ψυχιατρικών ασθενών και (5) τη συμμετοχή στα κέντρα λήψης αποφάσεων. Την ίδια χρονιά, οι Αρχές για την Προστασία των Ατόμων με Ψυχική Ασθένεια και τη Βελτίωση της Φροντίδας της Ψυχικής Υγείας του ΟΗΕ (1991) απηχούσαν έντονα μια ιατροκεντρική αντίληψη, σύμφωνα με την οποία η ψυχιατρική θεραπεία είναι η μόνη πραγματική λύση, και όπου η προσπάθεια εστιάζεται στο να καταστήσει τις συνθήκες της όσο το δυνατόν λιγότερο περιοριστικές για το άτομο.

Περαιτέρω κοινές θέσεις προέκυψαν και στο πρώτο παγκόσμιο συνέδριο του κινήματος χρηστών και επιζώντων (WNUSP) το 2004 στη Δανία: (1) αλληλοϋποστήριξη παρά τις διαφορετικές γνώμες (2) οικονομική διαφάνεια (3) καταπολέμηση κάθε μορφής διακρίσεων (4) ολιστική προσέγγιση πέραν της διάγνωσης (5) αναγνώριση της ακτιβιστικής δράσης των πρωτεργατών (6) προάσπιση της έμμισθης εργασίας πέραν του εθελοντισμού και (7) δημοκρατική εμπλοκή των άμεσα ενδιαφερόμενων στις ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες. Το 2008 στη Θεσσαλονίκη συστάθηκε η Πανελλήνια Επιτροπή (Πρώην) Χρηστών και Επιζώντων με ζητούμενα την προάσπιση των δικαιωμάτων, την ενήμερη συγκατάθεση, την ουσιαστική (δηλαδή με ισχύ κύρωσης και όχι απλής γνώμης) εκπροσώπηση των ανθρώπων με ψυχιατρική εμπειρία σε επιτροπές και δομές και τη δημόσια χρηματοδότηση εναλλακτικών στην παραδοσιακή ψυχιατρική.

Προάσπιση της έμμισθης εργασίας και μη-βίαιες εναλλακτικές λοιπόν. Αυτό ακριβώς που δουλεύουμε τα τελευταία χρόνια στο Παρατηρητήριο. Τι είναι όμως το Παρατηρητήριο; Είναι μια πρωτοβουλία παραγωγής γνώσης και δράσης 22 και πλέον χρόνων που συνεχίζεται και αφορά την προστασία των δικαιωμάτων όλων των ανθρώπων που εμπλέκονται στον χώρο της ψυχικής υγείας, των ανθρώπων με ψυχιατρική εμπειρία, των οικείων τους, των επαγγελματιών και των εργαζομένων. Ως αυτο-οργανωμένη συλλογικότητα, λειτουργούμε οριζόντια με βάση τις αρχές της συναίνεσης και της εκούσιας διαθεσιμότητας σύμφωνα με τις δυνάμεις μας. Από το 2002 ώς και σήμερα δεν έχουμε χρηματοδοτηθεί από καμία πηγή πέραν των εισφορών των μελών μας.  Αντιλαμβανόμαστε τις ψυχικές δυσκολίες ως ποσοτικού και όχι ποιοτικού τύπου διαφορές και τις ψυχικές κρίσεις ως παροδικές φάσεις με χρήσιμο νόημα για τα πλαίσια στα οποία αναδύονται. Εξού και πρεσβεύουμε την αυτοδιάθεση των ανθρώπων και την ελευθερία επιλογών τους σε κάθε φάση τους. Σύμφωνα με το προσφάτως επικαιροποιημένο ιδρυτικό μας κείμενο, εξακολουθούμε να αντιτάσσουμε μια στάση συλλογικής συνειδητοποίησης και κοινωνικής αλληλεγγύης απέναντι στην κυρίαρχη ψυχιατρική βία. Στο πλαίσιο αυτό, συνδιαμορφώνουμε συνεργατικές και συμπεριληπτικές απαντήσεις στην ψυχική οδύνη, οι οποίες την επιτρέπουν και την αποδέχονται, κι έτσι, σέβονται, αξιοποιούν κι ενδυναμώνουν όλα τα εμπλεκόμενα πρόσωπα. Πώς;

Μεταξύ άλλων, προωθώντας, ενθαρρύνοντας και καλλιεργώντας την υποστήριξη ομοτίμων σε τρία κύρια επίπεδα: στις ομάδες αυτοβοήθειας/αλληλοβοήθειας, στο εκπαιδευτικό πάνω στη συνοδεία και στη συνοδεία στην κρίση.

Απ' το 2010, τρέχουν ανελλιπώς ομάδες αυτοβοήθειας/αλληλοβοήθειας χωρίς ειδικούς, όπου άνθρωποι με ή χωρίς ψυχιατρική εμπειρία συμμετέχουν ισότιμα και βιωματικά. Βασική μας πεποίθηση είναι πως η ψυχική οδύνη μάς αφορά όλ@ αφού όλα μας τη βιώνουμε και κανείς μας  δεν έχει ανοσία. Στο ήθος της αυτοβοήθειας, ο Φρανκ Ρίζμαν συμπεριλαμβάνει τα εξής: (1) την κοινωνική ομοιογένεια και ομοτιμία των μελών (2) τον αυτοκαθορισμό διά της αυτοοργάνωσης (3) την αμοιβαιότητα και την κυκλικότητα της βοήθειας (4) την ενδυνάμωση αντί της παθολογικοποίησης (5) την κοινωνική υποστήριξη (6) την αυτενέργεια αλλά και τον αποστιγματισμό της βοήθειας (7) τη μη εμπορευματοποίηση της βοήθειας (8) την ενδογενή διαδικασία της ανάρρωσης αντί μιας ιατροκεντρικής επιβολής. Τυπικά η καταστατική αφετηρία των ομάδων αυτοβοήθειας είναι μια συνθήκη αδυναμίας, από την οποία τα μέλη τους εφορμούν προς αναζήτηση μη επαγγελματικής βοήθειας, αποζητώντας κοινωνικά σημεία αναφοράς και επιβεβαίωσης. Από την πρώτη συνάντηση αρχίζει να παράγεται μια ριζοσπαστική συνειδητοποίηση: η αρχική θέση αδυναμίας μετουσιώνεται μέσω του βιωματικού μοιράσματος σε πηγή ισχύος. Έτσι, τα μέλη των ομάδων από παθητικοποιημένα φροντιζόμενα πρόσωπα γίνονται ενεργητικοί φροντιστές των εαυτών τους και των ομοιοπαθών τους. Από άνθρωποι που βιώνουν μια ψυχοκοινωνική κρίση μεταμορφώνονται αυτοσχέδια κι ενστικτωδώς σε συνοδούς στην κρίση.

Η εμπειρία μας έδειξε πως αυτό δεν αρκεί. Η συνοδεία στην κρίση δεν φτάνει να επαφίεται στις μεμονωμένες καλές προθέσεις. Οι απαιτήσεις της ξεπερνούν τις μοναχικές προσπάθειες κι από άποψη διαθεσιμότητας κι από άποψη αντοχών κι από άποψη τεχνικών. Γι' αυτό και κινητοποιηθήκαμε απ' το 2018 να οργανώσουμε αυτόν τον αυθόρμητο ενθουσιασμό και την πηγαία αλληλεγγύη σ' ένα διετές επιμορφωτικό πρόγραμμα, που να στεριώνει ένα θεωρητικό υπόβαθρο συστημικού προσανατολισμού και κριτικής στην ασυλική και βιολογική ψυχιατρική και να εξοπλίζει με βιωματικά και βιωμένα εργαλεία συμπαράστασης και αποκλιμάκωσης των οξειών ψυχικών κρίσεων. Στόχος ήταν η δημιουργία ομάδων εκπαιδευμένων συνοδών και πλέον είναι η ενίσχυση αυτών των ομάδων με νέα μέλη, που θα μπορούν να αναχαιτίζουν από κοινού με τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα τη βίαιη κοινωνική εξέλιξη μιας ψυχικής κρίσης, δημιουργώντας συμμαχίες με τα οικεία πρόσωπα και τα ευρύτερα κοινωνικά πλαίσια (σχολεία, εργοδοσία, γειτονιά κτλ) ώστε ν' αποσοβηθούν  αχρείαστοι ψυχιατρικοί εγκλεισμοί και παραπανίσια τραύματα επί των ήδη υφιστάμενων. Σήμερα είμαστε στην πολύ ευχάριστη θέση να ξεκινάμε τον 4ο κύκλο αυτής της εκπαίδευσης και να συμμετέχουν πια ως εισηγητές και εισηγήτριες μέλη μας με ψυχιατρική εμπειρία, που έχουν ολοκληρώσει το πρόγραμμα και ανήκουν στην ομάδα των ενεργών εκπαιδευμένων συνοδών.

Οι συνοδοί είναι οι άνθρωποι που θα δώσουν το παράδειγμα μιας άλλης σχέσης όσον αφορά την επικοινωνία γενικότερα κι όσον αφορά τον ψυχικό πόνο ειδικότερα. Το μοντέλο  είναι οργανωμένο με τη μορφή ομόκεντρων κύκλων που αγκαλιάζουν κι ανατροφοδοτούν ο ένας τον άλλον με συνεχή ανταλλαγή πληροφορίας και ανθρώπινης υποστήριξης. Αφού προσκληθούμε και λάβουμε αίτημα, οργανώνουμε ομάδα και οι συνοδοί του Α' κύκλου σε βάρδιες των 2 ατόμων αυτό που κάνουν είναι να είναι εκεί, να κανονικοποιούν το βίωμα, να διευκολύνουν την επικοινωνία, να εξισορροπούν τις συγκρούσεις, να αποκλιμακώνουν τις εντάσεις, να στηρίζουν με υπομονή, αλληλεγγύη και ηρεμία, να αναγνωρίζουν και να υπογραμμίζουν τις νησίδες πραγματικότητας όσον αφορά τον τόπο, τον χρόνο και τα νοήματα, να βοηθούν ολιστικά σε πρακτικά θέματα (μαγείρεμα, καθαριότητα, φροντίδα παιδιών, περίπατοι, άσκηση, ύπνος, αναρρωτικές άδειες κτλ). Οι συνοδοί του Β' κύκλου προγραμματίζουν τις βάρδιες, κρατούν καθημερινό ημερολόγιο των αναφερόμενων εμπειριών, λειτουργούν εποπτικά/αναστοχαστικά σε ομότιμη πάντα βάση, φροντίζουν συναισθηματικά κατ' ιδίαν τους συνοδούς του Α' κύκλου, είναι σε εγρήγορση να μεταπηδήσουν στον Α' κύκλο αν παραστεί επιπλέον ανάγκη ή αν αποχωρήσει κάποιος συνοδός. Σε περίπτωση που Α' και Β' κύκλος εξαντλήσουν τα αποθέματά τους, απευθύνονται  στην ολομέλεια των συνοδών για φρέσκες ιδέες ή/και ενίσχυση σε πρόσωπα. Αν και αυτό το σχήμα συναντήσει δυσκολίες, τότε μπορεί πάντα να απευθυνθεί στη γενική συνέλευση του Παρατηρητηρίου για κάθε είδους υποστήριξη. Σε κάθε περίπτωση, υπογράφεται συμφωνία με τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα για τη συνεργασία μας, που παρέχεται δωρεάν και από την οποία μπορεί να αποχωρήσει οποιαδήποτε στιγμή οποιοσδήποτε. Η συνοδεία στην κρίση ολοκληρώνεται με συνάντηση κλεισίματος/απολογισμού, στην οποία συζητιέται η εμπειρία που ζήσαμε, νέα πιθανά νοήματα που έχουν αναδυθεί με συμβατικούς πια όρους και σχεδιάζεται η επόμενη φάση, όπου και προτείνονται ατομική/οικογενειακή ψυχοθεραπεία και συμμετοχή στις ομάδες αυτοβοήθειας/αλληλοβοήθειας και δημιουργικής ζωής του Παρατηρητηρίου. Όλες οι δράσεις του Παρατηρητηρίου παρέχονται εθελοντικά από τα μέλη μας εκτός από τη συνοδεία στην κρίση, η οποία αποζημιώνεται από τις εισφορές των εκπαιδευόμενων. Φυσικά και προκύπτουν τα προβλήματα της ασφάλισης και της επαγγελματικής αναγνώρισης, τα οποία προσπαθούμε να τα υπερβούμε καταθέτοντας προτάσεις ολοκληρωμένης χρηματοδότησης.

Συνοψίζοντας, η αυτοεκπροσώπηση σαφώς και αποτελεί υπόσχεση και διακύβευμα, ενόσω η καθιερωμένη πρακτική παραμένει ο ετεροπροσδιορισμός και η ετεροβοήθεια. Αντί να βλέπουμε τους ανθρώπους με ψυχιατρική εμπειρία σε ανάγκη βοήθειας, μπορούμε επίσης να τους βλέπουμε ως υποψήφιους φροντιστές. Μια τέτοια μετατόπιση οπτικής προς την υποστήριξη ομοτίμων πολλαπλασιάζει κι αναδιατάσσει τα υπάρχοντα κοινωνικά αποθέματα, διεκδικώντας πολιτικές αλλαγές στον τομέα της ψυχοκοινωνικής περίθαλψης – αλλαγές για τις οποίες οι κοινωνικοί λειτουργοί είστε υπέρ το δέον απαραίτητοι για να τις κάνουμε πράξη.